De geënsceneerde dood. 9e Religie en Zorg Symposium. Radboud Universiteit Nijmegen.
Datum vrijdag 31 januari 2020. Tijd 13:30 tot 17:15 uur. Locatie Collegezalencomplex Radboud Universiteit.
Organisator:Faculteit, Filosofie, Theologie en Religiewetenschappen. Leerstoel Religie en Zorg. 

Inleiding

De voortgang van de medische techniek maakt het mogelijk om langer te leven en pijnloos te sterven. Waar de arts eerder het beheer van de dood voerde, komt het sterven tegenwoordig steeds meer in het kader te staan van voorkeuren, rechten en besluiten van de mensen zelf. Zo individualiseert de dood alsmede de zorg rond het levenseinde.

Religies hebben eeuwenlang het morele beheer gevoerd over het sterven als een natuurlijk levenseinde en een overgang naar een ander bestaan. Dat baldakijn over de dood is ingeklapt en dat roept vragen op rond de morele betekenis van dood en de eindigheid van onze identiteit.

Vanuit filosofisch oogpunt zien we analoge ontwikkelingen: de traditionele vraagstukken omtrent ‘het goede leven’ zijn vergezeld door nieuwere vragen omtrent ‘het voltooide leven’ en het zelfgekozen moment van ‘de goede dood’.

De Faculteit der Filosofie, Theologie en Religiewetenschap heeft een grote en diverse expertise opgebouwd in haar onderzoek naar de betekenis van de dood. Die brengen we met dit symposium over de enscenering van de dood in beeld.

Dit symposium is voor iedereen gratis te bezoeken. We hopen dat we met dit programma evenzeer alumni-filosofen, -theologen en -religiewetenschappers als professionals in de zorg aanspreken en dat we je mogen verwelkomen! Het programma bestaat uit drie korte, interdisciplinaire lezingen en daarna zijn er twee rondes met verdiepende sessies. Uiteraard eindigen we met een aangeklede borrel.

Programma

13.00     Ontvangst. Collegezalencomplex Radboud Universiteit.

13.30     Ensceneren van leven en dood: een probleemstelling

Inleiding en boekpresentatie ‘Onvoltooide religie. Een ontwerp vanuit waardigheid, recht en redelijkheid’ (Hans van der Ven, emeritus hoogleraar empirische religiewetenschap, met bijzondere aandacht voor religie en mensenrechten, Radboud Universiteit).
Hans Schilderman, hoogleraar religie en zorg, Radboud Universiteit.

13.45     Medische enscenering van de dood: hoe beïnvloedt de medische techniek de zorg voor het levenseinde en de verhoudingen van arts en patiënt?
We hebben steeds meer mogelijkheden om het leven van iemand met een levensbekortende aandoening te verlengen. De beschikbaarheid van immunotherapie bijvoorbeeld kan in sommige gevallen een patiënt die terminaal leek weer een perspectief van jaren geven. Wat betekent dat voor de patiënt, voor de arts en voor de relatie tussen hen?
Yvonne Engels (hoogleraar zingeving in de gezondheidszorg Radboudumc).

14.10     Maatschappelijke enscenering van de dood: welk beeld van de dood wordt ons aangepraat in de publieke nieuwsvoorziening?

In de media wordt gecommuniceerd over het levenseinde als een object van regie en zelf te plannen gebeuren. De goede dood wordt als norm steeds bepalender voor de wijze waarop mensen in de media hun eigen afscheid of dat van anderen verwoorden en verbeelden, en wordt ook weerspiegeld in de aanduiding ervan door de professionele gezondheidscommunicatie.
José Sanders (hoogleraar narratieve communicatie Radboud Universiteit)

14.35     Filosofische enscenering van de dood: een korte danse macabre
De verhouding van de filosofie tot de dood kent de meest uitlopende varianten. Zo markeert Socrates het einde van het leven als een overgang naar een zuiverdere, goddelijkere toestand -- een idee, die we ook in de christelijke filosofie tegenkomen. Daarentegen zijn veel filosofische levensmodellen juist erop gericht om het meeste uit dit éne, aardse leven te halen, met de dood als eindpunt. Volgens een derde zichtwijze is de filosofie óf een beoefening van het sterven, óf een leren omgaan met het dodelijke perspectief van het leven.
Christoph Lüthy (decaan Faculteit Filosofie. Theologie en Religiewetenschappen en hoogleraar geschiedenis van de filosofie, Radboud Universiteit).

15.00   Pauze

Workshops en presentaties. In de eerste ronde (15.30 tot16.10 uur) kun je kiezen tussen presentaties 1 t/m 5; in de tweede ronde (16.20 tot 17.00 uur) kun je kiezen tussen presentaties 6 t/m 10. Workshop 11 duurt langer gaat over beide rondes (15.30 tot 17.00 uur). Je kunt je keuze maken in het registratieformulier.

1e ronde 15.30  tot 16.10 uur

Heiligheid en euthanasie. Door Annemarieke van der Woude:

Bij een enscenering van de dood raakt huiver voor het beëindigen van iemands leven steeds meer op de achtergrond. Deze stelling onderbouw ik aan de hand van de meest recente cijfers over euthanasie in Nederland. In gesprek met elkaar onderzoeken we of het begrip ‘heiligheid’ ? alledaags en bijbels ? nieuw licht kan werpen op het publieke debat over euthanasie en hulp bij zelfdoding.
Annemarieke van der Woude is bijbelwetenschapper. Zij werkte als geestelijk verzorger in een verpleeghuis en schreef twee boeken over vragen rond het levenseinde: Het doodshemd heeft geen zakken (2011) en Als de dood. Trage vragen in het euthanasiedebat (2015).
 

Het nabestaan van de doden. Door Jean-Pierre Wils
In de focus van de (ethische) belangstelling stond decennialang het sterven. Het debat over euthanasie en geassisteerde suïcide heeft de aandacht voor het levenseinde bij wijze van spreken geabsorbeerd. De dood was vergeten, alhoewel hij het is die het existentiële karakter van het sterven bepaald. Bovendien hebben alle culturen hun doden steeds op indrukwekkende manier herdacht. In het heden is er echter steeds meer sprake van een doden-vergetelheid. Wat is er gebeurd? Is een “leer van de dood” – een filosofische thanatologie – mogelijk?
Jean-Pierre Wils is hoogleraar ethiek en cultuurfilosofie en heeft onlangs het boek ‘Das Nachleben der Toten. Philosophie auf der Grenze’ geschreven.
 

Seneca’s zelfmoord: de stoïcijnen over zelfbeschikking en god. Door Frederik Bakker
In het jaar 65 n. Chr. maakte de stoïcijnse filosoof Seneca op last van keizer Nero een einde aan z’n leven. Voor Seneca was deze daad op dat moment zowel logisch als juist. Eeuwen daarvoor had Seneca’s grote voorbeeld, Socrates, echter verklaard dat ons leven niet onszelf maar de god toebehoort. Hoe valt Seneca’s ultieme daad van zelfbeschikking te rijmen met die overtuiging?
Frederik Bakker is universitair docent Antieke Wijsbegeerte.
 

Timing en interpretatie van de dood. Van overgave tot enscenering. Door Nienke Fortuin
Bij deze workshop zullen verschillende ‘interpretatiestijlen’ van de dood gepresenteerd en besproken worden. Vervolgens zal onderzoek getoond worden naar relaties tussen deze interpretatiestijlen en de wensen van ouderen met betrekking tot de ‘timing’ van de dood. Waar de ene mens de dood wil plannen middels euthanasie of juist uitstellen met levensverlengende medische ingrepen, wil de ander liever een zo veel mogelijk natuurlijke dood. We zullen met elkaar in discussie gaan aan de hand van de gevonden relaties tussen de interpretatie en timing van de dood.
Nienke Fortuin heeft promotieonderzoek gedaan naar de zingeving van ouderen rond het levenseinde en is geestelijk verzorger bij de Waalboog.

Dialoog over de dood tussen Oost en West. Door Thomas Quartier en Paul van der Velde
Thomas Quartier en Paul van der Velde hebben een boek doen verschijnen met als titel: Dialogen over religie tussen oost en west. In hun dialogen hebben ze het ook over de dood. Wordt het reïncarnatie of de hemel? Tijdens deze sessie gaan ze de dialoog aan met het publiek.
Thomas Quartier is hoofddocent liturgische en rituele studies en Paul van der Velde is hoogleraar Aziatische religies.

2e ronde: 16.20 tot 17.00 uur

'Postume schade?'. Door Thomas Mertens 
Kunnen mensen na hun overlijden nog geschaad worden? Of heeft Epicurus gelijk dat wij er na onze dood helemaal niet meer zijn, zodat wij als overledenen helemaal niet benadeeld kunnen worden door de levenden. Merkwaardig genoeg menen zowel Aristoteles als Kant dat dergelijke postume schade wel degelijk mogelijk is. Dat roept allerlei vragen op, met name wanneer we nauwkeurig Kants overwegingen bekijken. 
Thomas Mertens is hoogleraar rechtsfilosofie.

Rituele creativiteit. Door Eric Venbrux
In deze workshop staat creativiteit in dodenriten centraal. We gaan daarbij uit van een klassieke casus in de religiewetenschappen, namelijk de dodenriten van Australische Aborigines, en leggen de verbinding met dodenriten in de eigen samenleving. Sinds het verschijnen van het boek Rituele creativiteit (Venbrux et al.) in 2008 hebben zich in Nederland op dit terrein verdere ontwikkelingen voorgedaan, waar we in de workshop op in zullen gaan. In de workshop zullen we experimenteren met Australische riten.
Eric Venbrux is hoogleraar vergelijkende godsdienstwetenschap.

Ethische ondersteuning bij vragen rondom levenseinde. Door Honours Academy studententeam
Binnen de Radboud Honours Academy houdt een interdisciplinaire team van studenten zich bezig met de vraag hoe geestelijke verzorgers in de eerstelijns gezondheidszorg ethische ondersteuning kunnen bieden aan huisartsen bij vragen rond het levenseinde van patiënten. In een korte workshop presenteren de jonge onderzoekers hun voorlopig onderzoek en laten zij u meedenken over deze prangende, actuele en maatschappelijke vraag.
Radboud Honours Academy studententeam.

Suïcide als gevolg van een interpretatiecrisis. Door Michael Scherer-Rath Een suïcidecrisis is een extreme vorm van levenscrisis waarin mensen trachten een oplossing te vinden voor het probleem dat hun leven het meest existentieel beïnvloedt. Wanneer de oude handelingsmogelijkheden en -perspectieven geen oplossing meer bieden en het zoeken naar een oplossing voor de ervaren problematiek de hoogste prioriteit krijgt dan verkeren mensen in een suïcidecrisis. Suïcidale mensen voelen de strop steeds strakker om de nek als het ze niet lukt om de vicieuze cirkel te doorbreken. Het gevoel van machteloosheid maakt dat het oplossen van het probleem steeds dringender en belangrijker wordt. De workshop omvat een ontdekkingstocht naar gevolgen van interpretatiepogingen in het leven van alledag.
Michael Scherer-Rath is Universitair hoofddocent en supervisor (LVSC) empirische en praktische religiewetenschappen heeft onderzoek gedaan naar suïcidecrisis.

Aarde en Eindigheid. Door Boris van Meurs
Hoe verhoudt de eindigheid van de mens zich tegenover die van de aarde, welke geïmpliceerd wordt in het huidige debat rondom klimaatverandering? De langzame tijd van de aarde lijkt het menselijk bestaan te relativeren, maar hoe verhoudt de mens zich tegenover de eindigheid van de aarde zelf? In deze lezing gaat Van Meurs in op tijd, sterfelijkheid en afbeeldingen van de aarde in film en kunst.
Boris van Meurs doet promotieonderzoek naar de betekenis van geologische diepe tijd voor de mens. Aan de hand van de hermeneutiek bestudeert hij de relatie tussen tijd, handeling en aarde.

Presentatie 1e en 2e ronde: 15.30 tot 17.00 uur

Stemmen uit het graf: de dood als leermeester. Door John Hacking
Locatie: het louteringsgraf naast de studentenkerk (bij slecht weer in de studentenkerk).
Leren van de dood doe je niet als je dood bent, maar daarvoor. Wat leer je dan? Wat zou je kunnen leren? Door je leven richting te geven en zin. Door zinvolle doelen te stellen die je dragen kunnen in dit leven. Een tijdje in het louteringsgraf kan je helpen om hierover eens goed na te denken. Wat is echt belangrijk en wat niet? Deze workshop vindt plaats bij het louteringsgraf bij de studentenkerk.
John Hacking is theoloog, kunstenaar en studentenpastor

17.00.    Afsluitend woord door Hans Schilderman

17.15     Borrel en hapjes Cultuurcafé

Contactpersoon: Ignace de Haes.. E-mail: i.dehaes@ftr.ru.nl

Aanmelden: Het symposium is gratis te bezoeken. Aanmelding is verplicht (klik op deze link).

Een week van te voren wordt er een bevestiging gestuurd met nadere informatie.