Lijden in de laatste levensfase betreft niet alleen het lijden van patiënten, maar ook dat van naasten en van zorgverleners. Hoe kunnen we de wens van de patiënt en diens naasten zo veel mogelijk leidend laten zijn. En waar kunnen wij als zorgverleners leidend zijn of worden? Lijden en leiden wordt vanuit diverse perspectieven belicht, en gekoppeld aan ethiek, geestelijke verzorging, pijn en palliatieve sedatie. Omdat geestelijke verzorging in de 1e lijn een landelijke boost krijgt, is dit thema de rode draad van dit symposium. 

Leerdoelen. Na afloop van het symposium: 

• is deelnemer zich bewust van het potentiële lijden van zowel patiënt, naaste als de zorgverlener in de palliatieve fase
• kent deelnemer de richtlijn spiritualiteit en heeft hij handvatten verkregen om deze te integreren in het eigen handelen en/of eigen organisatie
• is deelnemer bekend met o.a. de Ars Moriendi en kan deze toepassen in de eigen praktijk als zorgverlener
• heeft deelnemer kennis en eigen vaardigheden verkregen om om te gaan met het lijden van patiënt, naaste en/of (zichzelf als) zorgverlener, rekening houdend met spirituele behoeften
• heeft deelnemer een beter ethisch begrip van dilemma's die spelen bij het lijden van patiënten in de palliatieve fase
• kan deelnemer aangeven wat de rol is van regelmatige pijnmeting in het kader van goede symptoombestrijding
• is deelnemer op de hoogte van het belang van multidisciplinaire samenwerking in het kader van pijnbestrijding
• is deelnemer zich bewust van het effect van diverse verwachtingspatronen bij alle betrokkenen rondom palliatieve sedatie 
• kent deelnemer de stappen binnen de indicatiestelling conform richtlijn palliatieve sedatie en heeft handvatten gekregen om hier genuanceerd over te communiceren met patiënt, naaste en collega-zorgverlener
• is deelnemer zich bewust van de lijdensdruk van omstanders tijdens het proces van palliatieve sedatie
• weet deelnemer welke stappen er bij de voorbereiding moeten worden genomen, om falen van de sedatie zoveel mogelijk te voorkomen.
• is cursist zich bewust van de momenten waarop een consult bij het CPT moet, en wanneer dit wenselijk is